Para 30 vitesh, shqiptarët e Luginës së Preshevës, në rrethana të jashtëzakonshme dhe në vigjilje të shkatërrimit të ish-Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë, ndërmorën hapin më të rëndësishëm politik të historisë së tyre moderne: organizimin e Referendumit të 1 dhe 2 marsit 1992. Ky Referendum u shndërrua në gur themeli të organizimit të shqiptarëve të Medvegjës, Bujanocit dhe Preshevës, duke u bërë dokumenti politik më i rëndësishëm i kësaj krahine. Popullata shqiptare u deklarua për autonomi politike e territoriale me të drejtë bashkimi me Kosovën, duke i dhënë kështu një mesazh të qartë Serbisë, rajonit dhe bashkësisë ndërkombëtare.
Iniciativa për organizimin e Referendumit lindi gjatë viteve 1991–1992, kur në Luginën e Preshevës u formuan partitë e para politike shqiptare: Partia për Veprim Demokratik (PVD) dhe Partia Demokratike Shqiptare (PDSH). Këto parti, së bashku me shoqatat qytetare të krijuara në atë periudhë, morën përsipër të artikulojnë dhe mbrojnë interesat politike e kombëtare të shqiptarëve në këtë rajon, të cilët përballeshin përditë me shtypje, diskriminim dhe përjashtim nga jeta institucionale.
Më 16 shkurt 1992, në Preshevë u mbajt Kuvendi gjithëpërfshirës me pjesëmarrjen e 96 delegatëve shqiptarë nga tri komunat e Luginës: Medvegjë, Bujanoc dhe Preshevë. Delegatët, përfaqësues të partive politike dhe shoqatave, hodhën për diskutim tre opsione: autonomi territoriale-politike, autonomi administrativo-kulturore dhe autonomi territoriale me të drejtë bashkimi me Kosovën. Pas diskutimeve dhe votimit, shumica dërrmuese e delegatëve propozoi opsionin e tretë – autonomi territoriale me të drejtë bashkimi me Kosovën – duke e shndërruar këtë në pyetjen kryesore të Referendumit.
Referendumi u organizua më 1 dhe 2 mars 1992. Pavarësisht pengesave të shumta nga ana e shtetit serb – ndalimi i shpalljeve publike, heqja e pankartave, kërcënimet policore dhe pengesat për mbajtjen e votimit – shqiptarët e Luginës u mobilizuan fuqishëm. U hapën 75 vendvotime, kryesisht në shtëpi private dhe lokale të thjeshta, për shkak se autoritetet serbe nuk lejonin hapjen e qendrave të rregullta të votimit. Ditën e parë procesi u pengua nga policia, por pavarësisht presioneve, qytetarët u paraqitën masivisht në radhë të gjata për të ushtruar të drejtën e tyre.
Në fund, mbi 46.000 qytetarë shqiptarë dolën në votime, duke treguar një pjesëmarrje të lartë dhe një unitet të pashembullt. Rezultati ishte i qartë: 98% e votuesve u shprehën në favor të autonomisë territoriale me të drejtë bashkimi me Kosovën. Ky Referendum nuk u organizua vetëm në Luginën e Preshevës, por edhe në diasporë. Shqiptarët e shpërndarë në Zvicër, Gjermani dhe shumë shtete të tjera evropiane morën pjesë në proces, duke i dhënë atij një karakter gjithëkombëtar. Jehona politike ishte e madhe: për herë të parë pas dekadash, shqiptarët e Luginës shprehën zyrtarisht dhe me votë të lirë vullnetin e tyre politik. Ky akt u bë argument demokratik dhe legjitim për të ardhmen e rajonit, duke mbetur deri më sot dokumenti më i fuqishëm i aspiratave të shqiptarëve atje.
Megjithatë, Referendumi nuk u njoh kurrë nga autoritetet serbe, për shkak të mungesës së demokratizimit dhe refuzimit të Serbisë për të pranuar realitetin politik të shqiptarëve. Pavarësisht kësaj, Referendumi i vitit 1992 mbetet dëshmi e qartë e unitetit dhe rezistencës demokratike të popullit shqiptar të Luginës.
Sot, pas tri dekadash, Referendumi i 1–2 marsit 1992 është kujtesë historike dhe testament politik i shqiptarëve të Medvegjës, Bujanocit dhe Preshevës. Ai dëshmon se edhe në kushte represioni e dhune, populli arriti të shprehë me guxim vullnetin e tij për liri, barazi dhe të drejtë vetëvendosjeje. Referendumi mbetet një nga faqet më të rëndësishme të historisë moderne të shqiptarëve të Luginës së Preshevës – një thirrje e hapur që ende kërkon zgjidhje dhe respektim.
Punim i shkruar nga shkrimtari i shumë veprave të botuara, opinionist dhe autor i dy katalogëve mbi veshjen tradicionale të Medvegjës, si dhe i librave “Shqiptarët e Medvegjës nëpër shekuj” – vëllimi 1 dhe 2, Rrahman Hyseni
